Οι φωτιές του Αι-γιάννη του Κλήδονα

     Πήγαινε στα δημοτικά τραγούδια, στη δημοτική τέχνη και στη χωριάτικη και λαϊκή ζωή, για να βρεις τη γλώσσα σου και τη ψυχή σου και μ’ αυτά τα εφόδια αν έχεις ορμή μέσα σου και φύσημα θα πλάσεις ό,τι θέλεις, παράδοση και πολιτισμό και αλήθεια και φιλοσοφία.

                                                                                                                            Ίων Δραγούμης

Το έθιμο του Κλήδονα

"Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές
του Αη-Γιάννη, αχ, πόσα ξέρεις και μου λες
Αχ, πόσα ξέρεις και μου λες που 'χουν πεθάνει"
(Μ. Ελευθερίου )

Η Αννα του Κλήδονα του Διαμαντή Αξιώτη (βιβλίο Β΄γυμνασίου)

      Ο λαός μας τιμά τα γενέθλια του Ιωάννου του Προδρόμου στις 24 Ιουνίου, μέρα που είναι πολύ κοντά στις 21 Ιουνίου, τότε που γίνονται οι θερινές τροπές του ήλιου, γι’ αυτό και ο Αϊ-Γιάννης έχει πάρει πολλά ονόματα: Αϊ-Γιάννης Κλήδονας ή Λαμπαδιάρης ή Λαμπαδιστής ή Λαμπροφόρος ή Φανιστής ή Λιοτρόπης ή Ριζικάρης ή Ριγανάς. Επίσης λέγεται και Βλαστολόγος, Μελάς (για το μέλι) και Απαρνιαστής (από τους ορνιούς για τα σύκα).

      Χαρακτηριστικό του εορτασμού στις 23-24 Ιουνίου είναι οι φωτιές, πανάρχαιο έθιμο, που οι ρίζες του χάνονται στα βάθη των αιώνων, «έθος αρχαίον», όπως τονίζει ο Φαίδων Κουκουλές. Το έθιμο του Κλήδονα είναι μια λατρευτική συνήθεια, λαμπρό κατάλοιπο του λαϊκού πολιτισμού μας. Στη λαϊκή λατρεία τα έθιμα επανέρχονται κάθε χρόνο σε ορισμένες εποχές κι ο Κλήδονας συνδέεται με το θερινό ηλιοστάσιο, το γύρισμα αυτό του χρόνου, που οι αρχαίοι λαοί το θεωρούσαν πάντα σημαντικό και επικίνδυνο για τη ζωή τους. Έτσι ζητούσαν να προφυλαχτούν απ’ αυτό με μαγικούς τρόπους, να το κάνουν ακίνδυνο, κι ακόμα το έβλεπαν σαν μια ευκαιρία να γνωρίσουν την τύχη τους. Το όνομά του το πήρε απ' την αρχαία ελληνική λέξη κληδών - κλήδονος, που θα πει φωνή, φήμη, οιωνός και από το ομηρικό ρήμα "κλέω" ή καλέω - καλώ,που θα πει φωνάζω, φημίζω, λέω κάτι προφητικό. Τη λέξη αυτή, τη συναντάμε σ' όλους τους αρχαίους Ελληνες συγγραφείς, Ομηρο, Ησίοδο, Ηρόδοτο, Αισχύλο, Σοφοκλή. Το έθιμο του Κλήδονα αρχίζει από την κλασική αρχαιότητα, φτάνει στο Μεσαίωνα, περνάει στο Βυζάντιο στους σκοτεινούς αιώνες της τουρκικής κυριαρχίας, φτάνει ως τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο και χάνεται μέσα στα συντρίμμια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Πρώτος το έθιμο το αναφέρει στη βυζαντινή εποχή ο Μιχαήλ Ψελλός στο βιβλίο του "Τινά Περί Δαιμόνων Δοξάζουσιν Ελληνες".( Μ.Ψελλός Βυζαντινός λόγιος, ιστορικός, φιλόσοφος, πολιτικός και διπλωμάτης με επιβλητικό διαδακτικό και συγγραφικό έργο σε όλους τους κλάδους των γραμμάτων και των επιστημών) . Εκείνος που περιγράφει λεπτομερέστατα το πώς γιορτάζανε τον Κλήδονα στη βυζαντινή εποχή, είναι ο Πατριάρχης Αντιοχείας Θόδωρος Βαλσαμών κατά το δεύτερο μισό του 12ου αιώνα και επιφανής νομικός της εποχής. Παραθέτει περιγραφή του εθίμου το οποίο προσομοιάζει με βακχική τελετή συνδεδεμένη με τον Σατανά και για αυτό το λόγο καταδικαστέο. Επίσης αυτοκράτορες της πρωτοβυζαντινής εποχής εξέδωσαν διατάγματα με τα οποία απαγόρευαν το άναμμα φωτιών στα σταυροδρόμια κατά το Θερινό Ηλιοστάσιο . Βλέπουμε ότι από τα πανάρχαια χρόνια κι ως τα σήμερα, η επιθυμία και η περιέργεια των ανθρώπων ήταν να ρίξουν μια ματιά στα μελλούμενα, για να μπορέσουν να ιδούν και να γνωρίσουν τα γραμμένα της μοίρας τους.

Κάθε τόπος και τα έθιμά του

O Κλήδονας στη Μύκονο (ελλείψει φωτο από Σύρο)  

     *Στη Σύρο ο κλήδονας ήταν από τα πιο προσφιλή έθιμα που πραγματοποιούταν ανήμερα του Aη Γιάννη στις 24 Ιουνίου. Όπως είναι γνωστό, ο Άγιος καλείται «Πρόδρομος» γιατί προετοίμαζε το λαό να υποδεχτεί το Σωτήρα, «Βαπτιστής» γιατί βάπτισε το Χριστό και «Αποκεφαλισθείς» γιατί εκτελέστηκε με αποκεφαλισμό. Οι Συριανοί τον αποκαλούν «Κοψοκέφαλο». Την παραμονή της εορτής κορίτσια με πήλινα βάζα πήγαιναν σε φιλικά σπίτια κι έπαιρναν το αμίλητο νερό. Ονομάζονταν αμίλητο γιατί τα κορίτσια το ζήταγαν χωρίς να μιλήσουν καθόλου. Μετά έπαιρναν βόλτα τα σπίτια της γειτονίας κι ο καθένας έριχνε στο βάζο από ένα σημάδι π.χ. ένα κουμπί, ένα καρφί, ένα σουγιά κ.τ.λ. Το άλλο βράδυ συγκεντρώνονταν όλοι κάπου κι ένας, ο βγάλτης, τραβούσε από το νερό ένα αντικείμενο και λεγόταν ένα τετράστιχο που ανήκε σε αυτόν που ανήκε το ρίξιμο. Τα τετράστιχα μπορεί να ήταν ερωτικά, χιουμοριστικά, σατιρικά και πικάντικα, όπως λόγου χάρη το παρακάτω:


Έχω τραγούδια να σας πω, ένα κουβά γιομάτο
και ξεπατώθηκε ο κουβάς και 'πεσαν όλα κάτω

Για τον κακόλογο λεγόταν το εξής τετράστιχο:
Της μαύρης κότας τα φτερά στη γη να τιναχτούνε
και της κακιάς γειτόνισσας τα μάτια να της βγούνε

     Ο Αη Γιάννης επίσης αποκαλείται «Φανιστής» από το «φανός». Ανήμερα του Αη Γιάννη του Φανιστή οι κάτοικοι μαζεύουν τα γνωστά σε όλους μαγιάτικα στεφάνια ανάβουν φωτιές στις γειτονιές και τα ρίχνουν εκεί. Μετά παιδιά και μεγάλοι πηδούν πάνω από τη φωτιά ένας ένας.

*ΑΠΟΨΗ 4ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΣΥΡΟΥ(συλλογική εργασία) Ηθη και έθιμα της Σύρου

Αι Γιάννης ο Κακανάς ο Κλήδονας*


       Με το δρόμο της προσφυγιάς οι πρόγονοί μας έφεραν μαζί τους και τα ήθη και έθιμά τους. Στη Νέα Τρίγλια* Χαλκιδικής γιορτάζουν τον Κλήδονα όπως τότε.
      ΄΄Στις 24 Ιουνίου είναι η γιορτή του Αγίου Ιωάννου για τους Τριγλιανούς, όμως είναι του Αη Γιάννη του Κακανά. Πήρε το όνομα από τις μεγάλες (κακάνες) φωτιές που άναβαν αποσπερίς. Ήταν θεαματικότατες. Κάθε μαχαλάς άναβε τη δική του κανάνα, όσο πιο μεγάλη μπορούσαν. Πηδούσαν μικροί και μεγάλοι, γέροι και παιδιά κουτουρντίζανε. -΄΄Μαρή Κατίγκω , μαρή Θυμιώ, μη πηδήτε να μη κατακαήτε΄΄ - , αλλά ποιος να σταματήσει; Καιγόταν το πελεκούδι , είχε λέει και θεραπευτικές ικανότητες το πήδημα από του Αηγιαννού τη φωτιά, γιατί έφευγαν οι αρρώστιες και οι ψύλλοι. Γι’ αυτό πηδώντας έλεγαν « Έξω ψύλλοι ποντικοί>>. Αυτά για τις κακάνες την νύχτα της παραμονής το Αη Γιάννη. Μα πιο νωρίς σπέρωνε ( σουρούπωνε), μια πρωτοκόρη από κάθε γειτονιά, πήγαινε στο πετόνι (βρύση) και έπαιρνε το αμίλητο νερό. Αμίλητη ,σοβαρή γέμιζε από τις βρύσες ένα κουρουπάκι νερό και όλοι περνούσαν και έριχναν μέσα ένα αντικείμενο, κουμπί δαχτυλίδι ή ό, τι άλλο . Στο τέλος το σκέπαζαν προσεκτικά και το έδεναν με μια κορδέλα ως το άλλο απόγευμα, όπου κάτω από μια κληματαριά σε μια καλοσκουπισμένη αυλή μαζεύονταν όλοι οι γείτονες ν΄ανοίξουν τον Κλήδονα. Και η πρωτοκόρη που πήρε τ’ αμίλητο νερό σκεπασμένη με μεταξωτή μαντήλα για να βλέπει τι ανασύρει από το νερό, άνοιγε τον κλήδονα, ενώ τα κορίτσια τραγουδούσαν :

«Ανοίγουμε τον Κλήδονα
τον καλοριζικάρη
και όποιος έχει ριζικό
ας έρθει να το πάρει».

      Έπειτα μια άλλη κοπέλα διάβαζε ένα στιχάκι παρμένο στην τύχη και η πρωτοκόρη έβγαζε ένα αντικείμενο που αντιστοιχούσε στο στιχάκι. Γινόταν πολύ γέλιο γιατί τα πιο πολλά κωμικά. Ετσι χαρούμενα τελείωνε η γιορτή του Κακανά και πάντοτε περίμεναν κάθε χρόνο να τον γιορτάσουν, να πηδήσουν τις κακάνες και να ανοίξουν και τον Κλήδονα τον Καλοριζικάρη.*Μ.Σαρρή <<Τριγλιανά Νέα», Εφημερίδα Συλλόγου Τριγλιανών, Ο Αη Γιάννης ο Κακανάς ο Κλήδονας, 24 Ιουλίου 1977>>.

(Σημ. Η Τρίγλια της Μ.Ασίας βρίσκεται Β.Α του κόλπου της Κίου. Το 1914 ήταν έτος ξεριζωμού .Οι Τούρκοι με πρόσχημα ότι οι κάτοικοι των παραλίων περιοχών βοηθούν ελληνικά και αγγλικά υποβρύχια που είχαν μπει κρυφά στην περιοχή των Δαρδανελίων και της Προποντίδας διατάζουν την εκκένωση της Τρίγλιας. Οι Τριγλιανοί καταφεύγουν στην Προύσα αφήνοντας πίσω όλα τους τα υπάρχοντα. Επιστρέφουν το 1918-19 όπου και προσπαθούν να αναστηλωθούν. Τον Αύγουστο του 1922 συνέβη η καταστροφή . Ένας Τριγλιανός στρατιώτης που φτάνει από το μέτωπο ,συνιστά τους συγχωριανούς του να φύγουν , ενώ ο Δήμαρχος προτρέπει να στείλουν γράμμα στον Φίλιππο Καβουνίδη να στείλει τα βαπόρια του για να τους μεταφέρουν στην Ελλάδα. Αυτός , με τη σειρά του, ανταποκρίνεται στην πρόσκληση και την 29η του μηνός Αυγούστου στέλνει το πρώτο πλοίο. Κατόπιν , στέλνει το εγγλέζικο φορτηγό <<Γκόρντους>> . Ο ίδιος αγνοώντας τη θανατική του καταδίκη που είχε εκδοθεί από τους Τούρκους , μπήκε με μερικούς άλλους Τριγλιανούς μέσα στην Τρίγλια και πήραν τα όργανα της Φιλαρμονικής και Ιερά Κειμήλια .Την εικόνα της Παντοβασίλισσας , την Αγία Επίσκεψη , Ευαγγέλια ,Σταυρούς , δισκοπότηρα , εξαπτέρυγα κ.α  Έτσι, πήραν το δρόμο της προσφυγιάς) .

      Στη Θράκη την παραμονή του Αη-Γιαννιού, οι ανύπανδρες κοπέλες μαζεύονται σε ένα από τα σπίτια του χωριού, όπου αναθέτουν σε κάποιο μέλος της συντροφιάς, συνήθως σε μια «Μαρία» (την ονομαζόμενη «Καλλινίτσα»), της οποίας και οι δύο γονείς είναι στη ζωή, να φέρει από το πηγάδι ή την πηγή το «αμίλητο νερό».Η ονομασία αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι η εν λόγω κοπέλα και η συνοδεία της πρέπει να ολοκληρώσουν την αποστολή αυτή, τηρώντας απόλυτη σιωπή. Επιστρέφοντας στο σπίτι όπου τελείται ο κλήδονας, το νερό αδειάζετε σε πήλινο -ως επί το πλείστον- δοχείο, στο οποίο η κάθε κοπέλα ρίχνει ένα αντικείμενο, το λεγόμενο ριζικάρι. Συνήθως, πρόκειται για κάποιο προσωπικό αντικείμενο, συχνά μάλιστα πολύτιμο.Στη συνέχεια, το δοχείο σκεπάζεται με κόκκινο ύφασμα «κλειδώνεται» και τοποθετείται σε ανοιχτό χώρο.

«Κλειδώνουμε τον κλήδονα με τ' Αγιαννιού τη χάρη,
κι όποια 'χει καλό ριζικό να δώσει να τον πάρει».

      Εκεί παραμένει όλη τη νύχτα υπό το φως των άστρων, για να «ξαστριστεί».Οι κοπέλες επιστρέφουν ύστερα στα σπίτια τους. Λέγεται ότι τη νύχτα αυτή θα δουν στα όνειρα τους το μελλοντικό τους σύζυγο.Την παραμονή της γιορτής των γενεθλίων του Αγίου Ιωάννη, εκτός από την τέλεση του κλήδονα, οι κάτοικοι του χωριού ανάβουν φωτιές, τις λεγόμενες «μπουμπούνες». Μια μεγάλη φωτιά στήνεται στην πλατεία του χωριού ή σ' ένα μέρος ανοιχτό, ώστε να φαίνεται από παντού. Άλλες μικρότερες φωτιές ανάβουν σε όλους τους μαχαλάδες προσπαθώντας ο κάθε ένας να ανάψει την μεγαλύτερη φωτιά, πάνω από τις οποίες πηδάνε όλοι οι κάτοικοι του χωριού. Έλεγαν ότι αν πηδούσαν 3 φορές θα έφευγαν οι ψύλλοι και οι κοριοί. Ανήμερα του Αϊ-Γιαννιού, αλλά πριν βγει ο ήλιος - ώστε να μην εξουδετερωθεί η μαγική επιρροή των άστρων-, η υδροφόρος νεαρή της προηγουμένης φέρνει μέσα στο σπίτι το αγγείο. Το μεσημέρι, ή το απόγευμα, συναθροίζονται πάλι οι ανύπανδρες κοπέλες.Αυτήν τη φορά όμως στην ομήγυρη μπορούν να συμμετέχουν και παντρεμένες γυναίκες, συγγενείς και γείτονες και των δύο φύλων, καλεσμένοι για να παίξουν το ρόλο μαρτύρων της μαντικής διαδικασίας. Καθισμένη στο κέντρο της συντροφιάς, η «Μαρία» ανοίγει τον κλήδονα.

«Ανοίγουμε τον κλήδονα με τ' Αγιαννιού την χάρη,
και όποια έχει καλό ριζικό σήμερα ναν το πάρει».

      Και ανασύρει ένα-ένα από το αγγείο τα αντικείμενα, που αντιστοιχούν στο «ριζικό» κάθε κοπέλας, απαγγέλλοντας ταυτόχρονα δίστιχα, είτε όπως τα θυμάται, είτε από συλλογή τραγουδιών ή ακόμη από ημεροδείκτες. Το δίστιχο που αντιστοιχεί στο αντικείμενο της κάθε κοπέλας θεωρείται ότι προμηνύει το μέλλον της και σχολιάζεται από τους υπόλοιπους, που προτείνουν τη δική τους ερμηνεία σε σχέση με την ενδιαφερόμενη. Προς το σούρουπο, όταν τελειώσει η μαντική διαδικασία, η κάθε κοπέλα γεμίζει το στόμα της με μια γουλιά αμίλητο νερό και στέκεται μπροστά σε ανοιχτό παράθυρο, έως ότου ακούσει το πρώτο ανδρικό όνομα. Αυτό πιστεύεται ότι θα είναι και το όνομα του άνδρα που θα παντρευτεί.

Εναρμονίζουμε το χθες με το σήμερα

΄΄Τα ήθη και έθιμα είναι το σύνολο των ψυχικών χαρακτηριστικών κάθε ανθρώπου.Είναι οι αντιλήψεις ενός λαού για την ηθική και κοινωνική συμπεριφορά. Είναι οι γενικές αρχές Δικαίου, οι θεμιτοί τρόποι συμπεριφοράς του κοινωνικού ανθρώπου , που μεταβάλλονται με τη μεταβολή του χρόνου, που διαφέρουν από τόπο σε τόπο και απηχούν την τρέχουσα ηθική μιας κοινωνίας. Αναμφίβολα, μέσα από το λαϊκό πολιτισμό αναζητάμε τις ρίζες μας και ανακαλύπτουμε τη φυσιογνωμία μας ως λαός, πιστοποιούμε την ταυτότητά μας, θωρακίζουμε τη συνέχιση του έθνους μας. Μέσα από το λαικό πολιτισμό εναρμονίζουμε το χθες με το σήμερα και χτίζουμε το αύριο΄΄ (Ν. Ζυγογιάννης καθηγητής). 


     Εν κατακλείδι υπάρχει αδιάσπαστη ενότητα ανάμεσα στον ελληνικό λαικό πολιτισμό, τον αρχαίο και το νεότερο και είναι αυτός ο πολιτισμός που κράτησε ένα λαό απλό και αληθινό, συγκροτημένο πάνω σε στέρεο προσανατολισμό, με πίστη στο παρελθόν και αισιοδοξία για το μέλλον, με ιδανικά και αξίες.