28η Οκτωβρίου 1940. Η Σύρος τις πρώτες μέρες της κατοχής

Η Ελλάς ευρίσκεται από χθες εις πόλεμον με την Ιταλίαν. 

Το έθνος σύσσωμον, μνήμον των παραδόσεών του, εις τας επάλξεις!

Οι ήρωες του Καπορέτο, απατεώνες ως πάντοτε, επετέθησαν ημίσειαν ώραν ενωρίτερον της εκπνοής του τελεσιγράφου. 

Ο Ελληνικός λαός καλείται δι΄ εμπνευσμένων διαγγελμάτων του Βασιλέως και του Κυβερνήτου να πράξει το καθήκον του. Ο Εθνικός στρατός μαχόμενος ηρωικώς εις τα Ελληνοαλβανικά σύνορα, αμύνεται μετ΄επικού θάρρους του πατρίου εδάφους....΄΄

     Τις πρώτες πρωινές ώρες της 28ης Οκτωβρίου του 1940, ο Ιταλός Πρέσβης στην Αθήνα, Εμανουέλε Γκράτσι επέδωσε ιδιόχειρα στον Έλληνα Πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά, στην οικία του δεύτερου, στην Κηφισιά, τελεσίγραφο, με το οποίο απαιτούσε την ελεύθερη διέλευση του Ιταλικού στρατού από την Ελληνοαλβανική μεθόριο, προκειμένου στη συνέχεια να καταλάβει κάποια στρατηγικά σημεία του Ελληνικού Βασιλείου, (λιμένες, αεροδρόμια κλπ.), για τις ανάγκες ανεφοδιασμού και άλλων διευκολύνσεών του για τη μετέπειτα προώθησή του στην Αφρική. Μετά το ΟΧΙ του Πρωθυπουργού , ιταλικές στρατιωτικές δυνάμεις άρχισαν τις στρατιωτικές επιχειρήσεις εισβολής στην Ελλάδα.

     Ο Ελληνικός Στρατός αντεπιτέθηκε και ανάγκασε τον ιταλικό σε υποχώρηση και μέχρι τα μέσα Δεκεμβρίου, σχεδόν το ένα τέταρτο του εδάφους της Αλβανίας είχε καταληφθεί από τους Έλληνες. Τις πρώτες μέρες του Απριλίου, με την έναρξη της γερμανικής επίθεσης, οι Ιταλοί ξεκίνησαν και αυτοί νέα αντεπίθεση. Από τις 12 Απριλίου, ο Ελληνικός Στρατός άρχισε να υποχωρεί από την Αλβανία, για να μην περικυκλωθεί από τους προελαύνοντες Γερμανούς. Ακολούθησε η συνθηκολόγηση με τους Γερμανούς, στις 20 Απριλίου και με τους Ιταλούς, τρεις μέρες αργότερα, οι οποίες περαίωσαν τυπικά τον ελληνοϊταλικόγερμανικό πόλεμο.

Η Σύρος τις πρώτες ημέρες της εισβολής

(Από την Εκθεση Πεπραγμένων σχετικά με η δράση του Ναυτικού κατά τον πόλεμο του 1940-1944 του Αντιναυάρχου Δ. Φωκά)

     Στις 25 Οκτωβρίου 1940 τοποθετήθηκε Διοικητής της Ναυτικής Διοίκησης Κυκλάδων ο Πλοίαρχος Β.Ν. Νικοτσάρας, με έδρα τη Σύρο. Κανένα αμυντικό έργο δεν υπήρχε στα νησιά και μόνο δίκτυο επιτήρησης ήταν εγκατεστημένο. Από την άλλη , ελάχιστα και ακατάλληλα ήταν τα διατιθέμενα από τα νησιά πλωτά μέσα για τις μεταφορές. Μολονότι στη Ν.Διοίκηση παραχωρήθηκε το μικρό βρετανικό ατμοκίνητο ΄΄Σι Σέρπαντ΄΄, εντούτοις, και αυτό , όπως αναφέρει ο Ν.Διοικητής, δεν ήταν κατάλληλο να προσφέρει σημαντικές υπηρεσίες. Οι πρώτες φροντίδες του Ν.Διοικητή στράφηκαν στη λειτουργία του δικτύου επιτήρησης της περιοχής του. Τα τηλεγραφικά και τηλεφωνικά καλώδια ήταν ανεπαρκή, καθώς και οι σταθμοί ασυρμάτου. Επομένως η ταχύτητα μεταβίβασης των πληροφοριών δεν ήταν πάντοτε η επιθυμητή. Η παθητική αεράμυνα στα νησιά ήταν ανάξια λόγου. Στη Σύρο , εκτός από κάποια ανεπαρκή ορύγματα, δεν υπήρχε κανένα συστηματικό καταφύγιο.

     Από την έναρξη της γερμανικής επίθεσης και μέχρι τις 15 Απριλίου 1941 δεν παρατηρήθηκαν έντονες εχθρικές ενέργειες κατά των Κυκλάδων. Στις 21 Απριλίου ρίχθηκαν περίπου 12 βόμβες εναντίον του βοηθητικού ΄΄Αξιός΄΄ που βρισκόταν στη Σύρο για παραλαβή τηλεγραφικού καλωδίου. Καμία από αυτές δεν έπληξε το σκάφος αλλά η , σε πολύ κοντινή απόσταση από αυτό , έκρηξη τριών βομβών στη θάλασσα , επέφερε σοβαρές ζημιές στη μηχανή του πλοίου, που άρχισε να διαρρέει επικίνδυνα. Ενας πυροβολητής σκοτώθηκε από τα θραύσματα. Ο ΄΄Αξιός΄΄ έβαλε με το Α/Α πυροβόλο του κατά του εχθρού αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Επίσης χωρίς αποτέλεσμα έβαλε και πολυβόλο της Σχολής Εφέδρων Αξιωματικών Σύρου.

     Στις 28 Απριλίου το λιμάνι και η πόλη της Σύρου βομβαρδίσθηκαν, με διαλείμματα από τη Γερμανική Αεροπορία. Περίπου 12 βόμβες ρίχθηκαν κατά της πόλης . Αποτέλεσμα των επιθέσεων αυτών ήταν η καταβύθιση του ΄΄Αξιού΄΄ και όλων σχεδόν των ελλιμενισθέντων ιστιοφόρων. Σε 30 έφθασαν τα θύματα του άμαχου πληθυσμού. Απέναντι στις επιθέσεις αυτές αντέδρασε μόνο το πολυβόλο της Σχολής Εφέδρων Αξιωματικών, ενώ κάποιες βολές ρίχθηκαν και από Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς που περνούσαν με κατεύθυνση προς Κρήτη.

     Το απόγευμα της 29ης Απριλίου προσθαλασσώθηκε γερμανικό υδροπλάνο, το οποίο προειδοποίησε ότι η πόλη θα καταλαμβανόταν την επομένη. Ο Στρατιωτικός Διοικητής τηλεγράφησε στην Κυβέρνηση στην Κρήτη , ότι καμία δύναμη προς αντίσταση δεν διέθετε , ενώ οι πολιτικές αρχές της πόλης ζητούσαν την αμαχητί παράδοση του νησιού. Από την άλλη , ο Ν.Διοικητής , αφού κατέστρεψε όλα τ΄ αρχεία της Ν.Δ., αναχώρησε την ίδια νύχτα με τον Στρατιωτικό Διοικητή, τον Λιμενάρχη και κάποιους Αξιωματικούς της ξηράς του διαλυθέντος μετώπου , για την Κρήτη και την 1η Μαίου έφθασε στο Ηράκλειο όπου τέθηκε υπό τις διαταγές του εκεί Υπουργείου των Ναυτικών.

Σύρος , ο λιμός του 1941-1942 (πληροφορίες από : Αποψη-βιβλίο του Μαρκ Μαζάουερ <<Στην Ελλάδα του Χίτλερ>> και τον κ. Χ. Λούκο)

     Τρεις Αυστριακοί στρατιώτες κι ένας κατώτερος αξιωματικός έκαναν κουπί ως το λιμάνι και ύψωσαν τον αγκυλωτό σταυρό στην είσοδο του λιμανιού. Μερικοί φιλικά διακείμενοι ντόπιοι κατέβηκαν στην προκυμαία και έθεσαv στη διάθεσή τους τη χρήση ενός από τα λίγα αυτοκίνητα του νησιού. Πολύ σύντομα οι Ιταλοί αντικατέστησαν τους Γερμανούς. Oι πρώτοι Ιταλοί έφτασαν στη Σύρο στις 5 Μαΐου 1941. Παρέλασαν μπροστά στο δημαρχείο και ύψωσαν την ιταλική σημαία δίπλα στον αγκυλωτό σταυρό.

     Τον Αύγουστο είχε γίνει κιόλας φανερό πως δεν υπέφεραν όλοι το ίδιο πάνω στο νησί. Πλούσιοι καραβοκύρηδες, συχνά βρετανόφιλοι, είχαν συσσωρεύσει μεγάλα αποθέματα αγαθών τους προηγούμενους μήνες, με τη συνενοχή των ελληνικών αρχών και Ιταλών αξιωματικών. Στους λόφους έξω από την Ερμούπολη, εύποροι αγρότες εξαγόραζαν τη γη των μικροπαραγωγών. Στα τέλη Αυγούστου, η οικογένεια του ίδιου του Ριγκουτσό (Γάλλος Πρόξενος στη Σύρο) ήταν πια είκοσι πέντε μέρες που δεν είχε φάει τίποτε άλλο από μερικά κρεμμύδια από τη γειτονική Ανδρο. Πολλοί καταστηματάρχες, παρόλο που η αστυνομία διέταζε να μένουν ανοιχτά τα μαγαζιά, έκλειναν τις πόρτες τους, αφού δεν είχαν τίποτα στα ράφια. Μολονότι υπήρχε μια ονομαστική μερίδα ψωμιού, στην πραγματικότητα δεν είχε μοιραστεί καθόλου ψωμί για ένα μήνα, ώσπου έδεσε από τα Δωδεκάνησα ένα βαπόρι, γύρω στα τέλη Σεπτεμβρίου.

     Για μήνες δεν υπήρχε καθόλου βούτυρο ούτε κρέας, και τα τσιγάρα βρίσκονταν μόνο στη μαύρη αγορά, όπου έκανε κουμάντο η ίδια η αστυνομία. Εκτός από τις αρχές της πόλης, και οι τοπικοί κρατικοί υπάλληλοι είχαν χάσει οποιοδήποτε αίσθημα καθήκοντος και ακολουθούσαν πολιτική «ο σώζων εαυτόν σωθήτω». O νομάρχης που υπηρετούσε όταν άρχισε η Κατοχή γρήγορα αντικαταστάθηκε― αλλά μετά από τρεις μονάχα μέρες και ο νεοδιορισμένος έφυγε επίσης, ανησυχώντας για την έλλειψη τροφίμων και η Αθήνα δεν έστειλε αντικαταστάτη. Με κατώτερους μόνο αξιωματούχους, το ελληνικό κράτος είχε λίγο-πολύ εγκαταλείψει το νησί.

     Τους τρεις πρώτους μήνες του 1942 πέθαναν 1012 Ερμουπολίτες, το 5,7 % του τότε πληθυσμού που ανερχόταν στις 17.703 κατοίκους, δηλ. 60 περίπου στους 1000. Ηταν πολλά τα αίτια που προκάλεσαν την πείνα στη Σύρο. Η μικρή σε σύγκριση με τον πληθυσμό παραγωγή βασικών αγαθών δεν μπόρεσε, λόγω του αποκλεισμού που απέφερε ο πόλεμος , να καλυφθεί με εισαγωγές. Oι Ιταλοί με την παρουσία τους και τις διαπραγές τους μείωσαν ακόμη περισσότερο τα διαθέσιμα αγαθά. Η αισχροκέρδια και αδιαφορία των εχόντων , η μαύρη αγορά , η διαταραχή , λόγω της παρουσίας ξένου καταχτητή , του κοινωνικού ιστού , γεγονός που εμπόδισε να εκδηλωθούν κάποιες αλληλεγγυότητες , οι οποίες ενδεχομένως να είχαν υπάρξει μέσα σε άλλο πολιτικό πλαίσιο. Η ραγδαία επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης ξάφνιασε τους ασθενέστερους , τους βρήκε απροετοίμαστους για μακρόχρονη μάχη με τη στέρηση. Οι κάτοικοι ετηλεγραφούσαν εις Αθήνας : αποστείλατε σίτον ή φέρετρα...

     Η πείνα ξήλωνε σιγά σιγά το κοινωνικό υφάδι . Ιταλοί επίσημοι, επαγγελματίες της πόλης και εύποροι πρόκριτοι εξακολουθούσαν να παίζουν τα παλιά παιχνίδια του λούσου και της προπαγάνδας, αλλά μπροστά στο σκηνικό του λιμού αυτά έπαιρναν σχεδόν εξωπραγματικές διαστάσεις. Το Μάιο του 1942, για παράδειγμα, γινόταν μια τελετή για να τονιστεί η επίσκεψη του ναυάρχου Ινίγκο Καμπιόνε, κυβερνήτη του Αιγαίου. Προσγειώθηκε με υδροπλάνο μέσα στο μικρό λιμάνι, επιθεώρησε την ιταλική φρουρά στην κεντρική πλατεία και παρασημοφόρησε αρκετούς στρατιώτες για τα κατορθώματα τους στο αλβανικό μέτωπο. Λίγοι Έλληνες που παρευρίσκονταν, μη ξέροντας ιταλικά, χειροκρότησαν με ενθουσιασμό. Αργότερα ακολούθησε σουαρέ στο ξενοδοχείο Ελλάς, προς τιμήν του Καμπιόνε. Μερικοί εξέχοντες Έλληνες από την πόλη είχαν προσκληθεί για να δώσουν μια εντύπωση αρμονίας στο νησί. Μόλις όμως αποκαλύφθηκε ο πολυτελής μπουφές, ακολούθησε ένας γκροτέσκος χαμός, καθώς Έλληνες δικηγόροι, γιατροί και καθηγητές όρμησαν στα πιάτα, μπουκώνοντας το στόμα τους με φαΐ και με τα δυο τους χέρια, και αρνούμενοι να φύγουν από το τραπέζι. Όταν τελικά οι Ιταλοί αξιωματούχοι έφυγαν από το κτίριο, τους περικύκλωσαν πλήθη παιδιών που ζητιάνευαν ψωμί.

     Στο βιβλίο της η κυρία Σεϊλά Λεκέρ , συντονίστρια του Τμήματος Ανθρωπιστικών Σπουδών στο Imperial College London , <<Η Ιταλική κατοχή της Σύρου (1941-43) και οι κοινωνικο-οικονομικές συνέπειές της>> αναδεικνύει το λιμό που βίωσε η Σύρος καθ’ όλη σχεδόν τη διάρκεια της Κατοχής, με αποκορύφωμα ίσως τον Χειμώνα του 1942. Το μνημείο που ανήγειρε, το 1984, ο Δήμος Ερμούπολης προς τιμήν των νεκρών από πείνα κατά τη διάρκεια της Ιταλογερμανικής κατοχής, αναφέρεται σε 8.000 νεκρούς. Όπως επισημαίνει η Λεκέρ, αν και ο αριθμός αυτός είναι υπερβολικός (σύμφωνα με τις διαθέσιμες πηγές, οι νεκροί από πείνα ήταν περίπου οι μισοί), γεγονός παραμένει πως η Σύρος βίωσε έναν από τους πιο καταστροφικούς λιμούς σε όλη την ελληνική επικράτεια. <<Στην Κατοχή, οι άνθρωποι δεν είχαν άλλη επιλογή από το να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα της ζωής. Έπρεπε πάση θυσία να κρατηθεί ζωντανή η ψευδαίσθηση έστω μιας κανονικότητας. Ήταν το μόνο δυνατό αντίδοτο απέναντι στο φόβο και την ανασφάλεια που τόσο απειλητικά γεννούσε η νέα καθημερινότητα. Όπως και να ‘χε, η ζωή έπρεπε να συνεχιστεί…»