Το λουτρό στην παράδοση των Ελλήνων του Πόντου

ΤΟ ΛΟΥΤΡΟ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ

Η Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού διοργανώνει εκδηλώσεις σε αρχαιολογικούς χώρους, μουσεία και μνημεία όλης της χώρας στο πλαίσιο της πανελλαδικής δράσης «Περιβάλλον και Πολιτισμός 2011 – Φωνές νερού μυριάδες» . Κατά τη διάρκεια του τετραημέρου , 6 έως 9 Οκτωβρίου , θα πραγματοποιηθούν εκδηλώσεις ποικίλου χαρακτήρα, περιηγήσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα κ.ά. σχετικά με την αξία του νερού στη ζωή των ανθρώπων από την αρχαιότητα ως σήμερα καθώς και σχετικά με τον σύγχρονο προβληματισμό που αντιμετωπίζει το νερό ως απειλούμενο αγαθό..

Το νερό πηγή ζωής

Γεγονός αναμφισβήτητο είναι πως το νερό αποτελεί το υπέρτατο αγαθό της φύσης για τον άνθρωπο. Σήμερα τα μηνύματα που μας έρχονται από άκρη σε άκρη του πλανήτη δεν είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικά για αυτό το στοιχείο του φυσικού μας περιβάλλοντος που μας διατηρεί στη ζωή.

Οι επιστήμονες θεωρούν την έλλειψη νερού ως ένα από τα πλέον ανησυχητικά προβλήματα της νέας χιλιετίας. Τα αποθέματα νερού ανά τον κόσμο δεν είναι αρκετά για να καλύψουν τις ανάγκες της ανθρωπότητας στον 21ο αιώνα. Οι ειδικοί προειδοποιούν ότι θα χρειαστεί μια «επανάσταση» προκειμένου να επιτευχθεί η σωστή διαχείριση των υδάτινων πόρων, εάν δεν ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα. Οι επόμενοι πόλεμοι θα γίνουν για το νερό και το πρόβλημα θα είναι εντονότερο στον αναπτυσσόμενο και υπανάπτυκτο κόσμο, όπου ο συνδυασμός της αλματώδους πληθυσμιακής ανάπτυξης, της μόλυνσης και της πενιχρής εκπαίδευσης έχει ήδη δημιουργήσει προβλήματα στο συγκεκριμένο τομέα.

Το νερό είναι για τον άνθρωπο βασικό συστατικό για τη διατήρησή του στη ζωή. Αποτελεί επίσης το στοιχείο του φυσικού περιβάλλοντος που περισσότερο τον ελκύει και τον διαμορφώνει, από την αυγή της ανθρώπινης ιστορίας. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι προτιμούσε να κτίζει τις πόλεις και τα χωριά του δίπλα σε ποτάμια, λίμνες ή θάλασσες. Το νερό υμνήθηκε δια μέσου των αιώνων μέσα από την ποίηση, τη ζωγραφική, τη μουσική.

ΤΟ ΛΟΥΤΡΟ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ

Η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών συμμετέχει στην εκστρατεία προκειμένου να αναδειχθούν οι δεσμοί ανάμεσα στο φυσικό και πολιτιστικό πλούτο της χώρας. Το «Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ποντιακού Ελληνισμού», συμμετέχει στην παραπάνω δράση επιλέγοντας να αναδείξει το νερό της καθημερινότητας, το νερό στην εξυπηρέτηση του ανθρώπου, μέσα από το θέμα του Λουτρού – παλιά βυζαντινή συνήθεια των Ελλήνων του Πόντου – που κατέχει σπουδαία θέση στην παράδοσή τους.

Το λουτρό ή λουτρός

Μέσα στο λουτρό οι φωνές του νερού ακούγονται μυριάδες, καθώς ξεχύνεται ορμητικό στις γούρνες κι από αυτές περιλούζει τα σώματα, χαρί-ζοντας εξαγνισμό, εξυγίανση και από-λαυση. Το νερό πρόσφερε εξαιρετικές υπηρεσίες στο δημόσιο βίο των Ελλήνων του Πόντου μέσα από την αστική συνήθεια του λουτρού. Η διαδικασία του λουσίματος, που διαρκούσε συνήθως και ολόκληρη την ημέρα, είχε μορφή τελετουργίας, συνόδευε σημαντικά γεγονότα στη ζωή των ανθρώπων (λουτρό της νύφης) γι' αυτό και αποτελούσε, κυρίως για τις γυναίκες, σπουδαία κοινωνική εκδήλωση. Οι Έλληνες του Πόντου διατήρησαν τη συνήθεια του λουτρού και στις περιοχές εγκατάστασής τους στον ελλαδικό χώρο.

Λουτρό, Καλλιθέα Αττικής, 1935

«΄Η καλομάνα μ΄ η Σεκερή (Παρασκευή Δεληκάρη) όνταν έλουζέ με με χασευτόν νερόν, εθαρείς και θα έβραζέ με άμον το αρνίν και με το σπαρτσίν εθαρείς και θα εβγάλνεν το πετσί μ΄. Σίτα έλουζέ με ετραγώδ'νεν κιέλα «τα μάρμαρα τη Πόλης, εμάρανές με κόρη...» και όνταν ετέλευεν, εσταύρωνεν, σίτα ετραγώδνεν, το τάσιν με το χασευτόν το νερόν, έκσυζεν α σο κιφάλι μ΄, ετύλιζεν το κορμί μ΄ με την χαβλίν και έλεγέ με «τα κακά σ` να παίρω μώρο μ΄, λελεύω σε, ποδεδίζω σε, γουρπάν σ' εσέν να γίνουμαι...».
Αφήγηση: Γιώργος Στ. Δεληκάρης, 2010.

1. Τάσι. Μεταλλικό σκεύος για να περιχύνουν το νερό. Το έφτιαχναν από ποικίλα μέταλλα, σε διάφορα μεγέθη και με ποικίλη διακόσμηση. Το τάσι ήταν το βασικότερο χρηστικό αντικείμενο για το λουτρό. Ως σκεύος του νερού που χρησιμοποιούσε ο λουόμενος, το τάσι αποτελούσε το κύριο μέσον για την ευεργετική χρήση του νερού και γι' αυτό λειτουργούσε και ως όργανο μεταβίβασης ευλογίας, σχηματίζοντας το σχήμα του σταυρού στο κεφάλι του παιδιού που έλουζε η μητέρα ή η γιαγιά. Τα ενδιαφέρον για τα υλικά κατασκευής του και την επεξεργασία του μας έχει προσφέρει αριστουργήματα μεταλλοτεχνίας. Η διακόσμησή του ήταν ποικίλη, απλή ή περίτεχνη, έκτυπη ή εγχάρακτη. Η χάραξη μονογράμματος ήταν συνήθης, καθώς επιβεβαίωνε την ατομική ιδιοκτησία και πρόβαλλε το κύρος του κατόχου του.

2. Ναλία. Ξύλινα τσόκαρα, με περίτεχνη διακόσμηση, απαραίτητα σε μικρούς και μεγά-λους για τη δραστηριότητα μέ-σα στους υγρούς χώρους του λουτρού. Τα ναλία ήταν από τα βασικά χρηστικά αντικείμενα του λουτρού. Συνδύαζαν λειτουργικότητα και κοινωνική προβολή. Τα διπλά ψηλά τακούνια τους εξασφάλιζαν προστασία από το θερμό δάπεδο του λουτρού αλλά κυρίως από τα νερά που το πλημμύριζαν. Ανάλογα με το οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο του κατόχου, φτιάχνονταν από ποικίλα ξύλα και στολίζονταν με ποικίλα πολύτιμα υλικά. Για τις Ελληνίδες του Πόντου τα ναλία ήταν απαραίτητο σύνεργο για τις φροντίδες καθαριότητας στο σπίτι και στο κοινό λουτρό στον Πόντο αλλά και στον Ελλαδικό χώρο.

Σχεδιασμός, υλοποίηση προγράμματος : Λένα Καλπίδου - Αρχαιολόγος
Φωτ. : Α. Σαντρουζάνος